Ο κύριος Σκαμβουράς

Η “Μουσική των Νερών”. Θέμα ελεύθερον. Καθίστε επάνω από μια γέφυραν και ακούστε την. Προσοχή, μόνο, να μην πέσετε στο ποτάμι... Ο κύριος Σκαμβουράς δίνει με αγάπη το θέμα, με αγάπη, μα αμέσως πικραίνεται. Του αρέσει αυτό το θέμα. Κάθε θέμα, που έχει μέσα ποτάμι, του αρέσει. Μα έρχεται ο Καθηγητικός Σύλλογος, με μια φωνή ξερή και κατασπαράζει αλύπητα όλη την ποίηση στην καρδιά ενός φτωχού καθηγητή.
Διάλεξε σου λέει, όποιο θέμα θέλεις -δικαίωμα σου-αλλά στη γλώσσα, προσοχή! “όσον αφορά την γλώσσαν”.
κύριος Σκαμβουράς: - Λοιπόν, απαιτώ ολίγων λεπτών απόλυτην σιγήν. Μίαν σύστασιν. Προσοχή εις την γλώσσαν. Δια τα πάντα είσθε ελεύθεροι,. Όσον αφορά όμως την γλώσσαν, εν ουδεμία περιπτώσει δύναται να γίνει ανεκτή οιαδήποτε γειτνίασις προς τα διάφορα βαρβαρικά εκείνα ιδιώματα, άτινα σύρουσιν το πατροπαράδοτον γλωσσικόν μας όργανον εις τον ρύπον των τριόδων. Επιβάλλεται, όθεν, η σχολαστική αποφυγή τοιούτων γειτνιάσεων και η μετά πάθους πρoσήλωσις προς τα αρχάς της επισήμου γλώσσης, η προσήλωσις, δηλονότι εις την επίσημον γλώσσαν του Κράτους, την καθαρεύουσαν. Προειδοποιώ, όθεν, και απειλώ. Εις τον παραβάτην θα είμεθα απηνείς! Και, τώρα, συνεχίστε την εργασίαν σας.
Έλα, εσύ, τώρα, ο καθηγητής -και να είσαι νέος καθηγητής κι όλο κι όλο που λατρεύεις να είναι τα “βαρβαρικά αυτά ιδιώματα”- και να μην πικραθείς... Μα τα παιδιά τίποτα δεν καταλαβαίνουν απ' τη λύπη του καθηγητή τους. Καταλαβαίνουν μονάχα ότι τούτη η έκθεση δεν είναι σαν τις άλλες. Ότι είναι “θέμα ελεύθερον”, πώς το λένε... Μπορούν να γράψουν το θέμα όπως θέλουν. Ότι δεν θα τυραννούσαν το κεφάλι τους να θυμηθούν πώς το είπε ο καθηγητής, με τι λόγια και με τι εικόνες. “Γράψτε ό,τι σας αρέσει. Φτάνει να το γράψετε με δικά σας λόγια. Μόνο ξέρετε... το βαρβ... δηλαδή... όσον αφορά τη διάλεκτον, γνωρίζετε...” -“Μα και βέβαια γνωρίζουμε” κύριε Καθηγητά! Εμείς πια είμαστε μορφωμένοι άνθρωποι κι ένας μορφωμένος άνθρωπος πρέπει να σέβεται τη μόρφωση του! Και βέβαια -πώς όχι;- Τώρα πια... και βέβαια, σας καταλάβαμε, κύριε καθηγητά”.
κύριος Σκαμβουράς: Έχετε δυο ώρες. Ελπίζω ότι επαρκούν. Τονίζω ότι δεν τίθεται κανένας περιορισμός ως προς την έκταση .
Το βράδυ ο Μέλιος ξαναμέτρησε άλλη μια φορά την αποκοτιά του. Αν τον διώχνανε απ' το Γυμνάσιο; Αυτή ήταν μια ανταρσία! Ποιος είσαι εσύ, νεαρέ, που παίρνεις το θάρρος να τσαλαπατάς έτσι τους κανονισμούς του σχολείου; Ο κύριος Γυμνασιάρχης ονομάτιζε τον εαυτό του “θεματοφύλακα”. Όποιος δεν συμφωνούσε, έπρεπε να φύγει.
Ο κύριος Σκαμβουράς ήρθε το πρωί ωχρός, σαν να πάλεψε όλη τη νύχτα με τη θέρμη. Με ποιον έπρεπε να συμφωνήσει; Με τον κανονισμό ή με τη συνείδηση του; Η πρώτη ματιά που έριξε ήταν κατά το μέρος του “επαναστάτη”. Το βλέμμα του ήταν μπερδεμένο... “εύγε και αλίμονο” μαζί, ζυμωμένα.
κύριος Σκαμβουράς: Εν γένει... είπε στα παιδιά. Η εργασία σας υπήρξε ενδιαφέρουσα. Αισθάνομαι την υποχρέωση να συγχωρήσω ακόμη και ορισμένες χυδαιότητες, κύριε Δακρυτζίκε. Εν γένει δεν εματαιοπόνησε κανείς σας. Μόνο... είμαι καταλυπημένος επί μιας περιπτώσεως, κυρίως όχι λυπημένος... αλλά μάλλον αμήχανος. Αφήνω να κρίνετε εσείς. Από αυστηρό επαγγελματικό καθήκον είμαι υποχρεωμένος να στιγματίσω μιαν πράξη που -κρινόμενη εις τα στενά σχολικά πλαίσια- αποτελεί μια καθαρή παρεκτροπή. Δηλαδή, είμαι υποχρεωμένος να μεταφέρω εδώ απόψεις, που απορρέουν από τους κανονισμούς του σχολείου. Η έκθεση, για την οποία πρόκειται να σας μιλήσω... για να είμαι ακριβολόγος, δεν εκρίθη κακή, αλλά απαράδεκτη. Βλέπετε το σχολείο διέπουν ορισμένοι κανονισμοί πέραν των οποίων δεν έχει θέση η επιείκεια. Όλα αυτά. φυσικά, είναι ιδέες και έννοιες υποχρεωτικές για όλους, ακόμα και για όσους διαφωνούν - θα έλεγα ακόμη και για όσους πονούν. Δεν είναι θέμα κακής βαθμολογίας. Το σχολείο δεν βαθμολογεί κακώς, απλώς αρνείται βαθμολογίαν. Το σχολείο όμως, πρέπει να εξηγούμεθα... Όχι και εγώ.
Τι τρέχει, κύριε; φωνάζουν τα παιδιά. Δεν καταλάβαμε.
Ο Σκαμβουράς τους κοίταξε περίλυπος... Αναστέναξε.
κύριος Σκαμβουράς: Θα προσπαθήσω να γίνω αντιληπτός, είπε.
Ζούπηξε το δάχτυλο του πάνω στην έδρα, ψάχνοντας με μεγάλο κόπο να ξεδιαλέξει τα λόγια του. Όλοι τον κοιτούσαν με ξαναμμένα μάτια. Ξαφνικά απ' τα πίσω θρανία έγινε κάποιος σαματάς. Ο Σκαμβουράς ρώτησε με τα μάτια. Μια βραχνή, μπερδεμένη φωνή, κάτι άρχισε να λέει. Ο Σκαμβουράς έβαλε το χέρι του στ' αυτί.
Δακρυτζίκος: Φταίω... είπε η φωνή. Λέω όλη την αλήθεια.
κύριος Σκαμβουράς: - Τι είναι, Δακρυτζίκο; ρωτά παραξενεμένος ο Σκαμβουράς.
Δακρυτζίκος: -Δε μου 'ρχότανε αλλιώτικα κύριε. Είπα κείνο που είδα. Δηλαδή, κάτι γριάδια να χύνουνε τα καθίκια τους. Τι φταίω γω; Και πώς έπρεπε να το πω; “Γραία τις εθεάθη μετα καθικίου ανά χείρας;” Αν δεν κάνει, ας μην κάνει. Είδα κι ένα γαϊδούρι, που του είχανε μπηγμένη μια σημαία στη μπάκα. Κι είδα κι ένα μεθυσμένο που ξερνούσε στο ποτάμι κι έλεγε “ώρα καλή, φασουλάκια μου, ώρα καλή, μπομποτίτσα μου... πέστε τα χαιρετίσματα στον απόπατο... Κι εσύ, κρασάκι μου, καλόν κατευόδιον”. Τι φταίω γω, κύριε;
Ο Σκαμβουράς απόμεινε άφωνος.
κύριος Σκαμβουράς: -Χρηστίδη... του λέει με αγάπη... Σ' ευχαριστώ! Είμαι... είμαι... Όχι δεν πρόκειται για σένα, παιδί μου. Και βέβαια συμφωνώ, ότι δεν είναι ωραία όλα όσα είπες. Χαίρομαι όμως, σχεδόν συγκινούμαι... που το ομολογείς... Σ' ευχαριστώ. Ωστόσο δεν πρόκειται γι' αυτό. Σε παρακαλώ, όμως, συνέχισε και στο μέλλον να είσαι πάντα ειλικρινής.
Χαμωλιάς: - Τι φταίω εγώ;... είπε τώρα μια άλλη φωνή.(Τι μέρα ήταν αυτή!)
κύριος Σκαμβουράς: - Κι εσύ Χαμωλιά;
Χαμωλιάς: - Τι φταίω; Αφού πάνε και ρίχνουνε τις ψόφιες κότες στο ποτάμι... Και κατουράνε κιόλα!... “Ουρούσιν το ψιλόν τους ούρος!” Αν άλλοι είναι τρελοί και πάνε και ψαρεύουνε παπούτσια, τι φταίω γω; Μια μέρα είδα και μια καρέκλα μέσα - ποιος του είπε του καφετζή να τη βάλει άκρη άκρη; Εγώ μόνο που την άγγιξα... να, μόνο με το μικρό μου δακτυλάκι... Πού ήξερα ότι ήταν... κουτσή και θα 'πέφτε “εντός του ύδατος”. Να... που τα είπα όλα.
Ο καθηγητής τον άκουσε σωπαίνοντας.
κύριος Σκαμβουράς: Δε σε μαλώνω... του είπε στο τέλος. Ίσα ίσα, προσπαθώ να σας απαλλάξω από τις τύψεις σας. Δεν πρόκειται, όχι, γι' αυτό, παιδιά. Η έκθεση, για την οποία σας μιλώ, δεν έχει τέτοιες τολμηρότητες. Είναι ένα πρότυπον γραπτού λόγου, ένα αληθινό σχολικόν αριστούργημα. Το σφάλμα της είναι -αν μπορεί να θεωρηθεί σφάλμα- ότι είναι διατυπωμένη εις γλωσσικόν ύφος το οποίο αποκρούει ο Σύλλογος των καθηγητών, προεξάρχοντος του κυρίου Γυμνασιάρχου. Για να εξηγηθώ σαφέστερα, η έκθεση αυτή είναι γραμμένη στην κοινή γλώσσα του λαού... δηλαδή στη Δημοτική... δηλαδή στην ελληνική γλώσσα.
Μέλιος: -Με συγχωρείτε, κύριε καθηγητά, αλλά τότε πρόκειται για μένα! φώναξε ο Μέλιος και βρέθηκε όρθιος. Τα μάτια του -πριν σηκωθεί- είχαν στραφεί σαν αστραπή πίσω και γέμισαν φως.
κύριος Σκαμβουράς: -Ναι, Κάδρα... Για σένα, πρόκειται, παιδί μου. Δεν σου αποκρύπτω την ψυχική μου αναστάτωση. Τέλος πάντων...Εν γένει... εγώ, προσωπικώς, και εις πείσμα κάθε θυσίας, θα βαθμολογήσω σύμφωνα με... την προσωπική μου συνείδηση.
Ο Μέλιος ξεκίνησε να πάει να την πάρει.
κύριος Σκαμβουράς: Όχι... είπε ο Σκαμβουράς. Έχω να εκπληρώσω μια προσωπική υποχρέωση, τόσον απέναντι της τάξης σας όσο και απέναντι της συνείδησης μου. Πήγαινε, παιδί μου, στο θρανίο σου.
Ο καθηγητής σκούπισε μ' ένα μαντίλι τα μελίγγια του. Ύστερα τους κοίταξε όλους μ' ένα ταπεινό παρακάλιο.
κύριος Σκαμβουράς: Σας παρακαλώ... είπε, να μην κάνετε κανένα θόρυβο...
Ύστερα άνοιξε το τετράδιο, το 'στρωσε με την παλάμη του, κι άρχισε να το διαβάζει με προσοχή και αγάπη:Πέρα απ' τα βυσσινιά, ουρανομίλητα βουνά ξεκινάει το ποτάμι του χωριού μας. Έχει να κάνει ένα δρόμο γεμάτο σκαλοπάτια και να πάει να χυθεί κάτω στην ανυπόμονη θάλασσα. Κάτι πουλιά το κυνηγάνε κι ύστερα κουράζονται και μένουν. Κείνο δε μένει. Τρέχει και ψέλνει, τρέχει και καλοναρχά, τρέχει και ποτίζει. Περνά από ένα σπίτι... Είναι παλιό, με σταχτιά ντουβάρια. Κι ένα δέντρο. Ποτίζει το δέντρο και το σπίτι. Το δέντρο το θέλει το νερό, το σπίτι δεν το θέλει. Είναι μια άρρωστη μέσα, γι' αυτό. Μια άρρωστη που αποβραδίς θέλει να πεθάνει και το πρωί φωνάζει: “Γλιτώστε με!” Τη λένε Σέβδω. Η εικόνα είναι αυτή. Απέξω περνάει ένα ξυλένιο γεφυράκι. Ένα πετεινάρι πηγαίνει κάθε μέρα και μετρά το μπόι του - αν μπορέσει να πέσει. Είναι δέκα μέρες τώρα που η άρρωστη βρίζει το χάρο. Κείνος χαμογελάει... “Άστηνα, λέει. να 'ρτει παρακαλώντας”.
Η γριά καρφώνει τα μάτια στο ταβάνι... “Έλα, άγγελε... εσένα, λέω, σπλαχνικέ, πάρε με”. Ο άγγελος φτεροκοπάει απέξω και δεν μπαίνει. Η καημένη η γριά... κι έχει κι ένα δύσκολο όνομα. Ήρθε στον κόσμο για να πιει νερό, κι ήπιε φαρμάκι. Αντίς για κόρη, γέννησε μια κόλαση, που την παίδεψε, όπως ο μύλος το σπυρί το στάρι. Και τη βάφτισε Ουράνα - κρίμας στ' όνομα. Στο μέσα καμαράκι κάθεται ένα μικρό γυμνασιόπαιδο. Έχει θέρμες. Κανείς δεν το γιατρεύει, μα ούτε και το θέλει. Κείνος είναι άρρωστος από την αρρώστια της γριάς. Ακούει τα παράπονα της και δεν ξέρει τι να κάνει, γιατί είναι η πρώτη φιλενάδα του. Θέλει να τη γλιτώσει και δεν ξέρει πώς.
Η Ουράνα λέει: “Τα καλύτερα γιατρικά τα πουλάνε στα μνήματα”. Το παιδί την ακούει και θέλει να της κάψει το στόμα μ' ένα δαυλί. Θέλει να γλιτώσει τη φιλενάδα του, μα πώς να το κάνει; Γυρίζει και πουλά κουλούρια μ' ένα καλάθι, για να μαζέψει λίγες δραχμές, να της πάρει γιατρικό. Γυρίζει παραπονεμένος μες στα σοκάκια και φωνάζει: “Πάρτε κουλούρια... είναι πολύ φρέσκα”. Η φωνή του κλαίει, μα τα παιδιά τον περιγελάνε. Δεν καταλαβαίνουνε τι θα πει: Πεθαίνει η φιλενάδα του. Γιατί να είναι τόσο άσκημος ο κόσμος; Έρχεται και μανταλώνεται μες στο καμαράκι κι η φωνή του ακόμη κλαίει μονάχη της στο δρόμο: “Πάρτε ένα κουλούρι, πεθαίνει η γριά...”
Το μεσημέρι η ψυχή του πλαντάζει και κατεβαίνει στο σοκάκι. Πάει σύρριζα σύρριζα στο ποτάμι. Ένα σκυλί περνάει απ' το γεφύρι, με πένθος στο ποδάρι. Φαίνεται πως το 'χει απ' τη μάνα του. Γιατί να πεθαίνουνε οι άνθρωποι; Άδικα, ρωτά το ποτάμι. Κείνο τρέχει απελπισμένο και φωνάζει “πνίγομαι, πνίγομαι, πνίγομαι!” Έχει δίκιο. Πιο κάτω γκρεμίζεται από 'να βράχο και βγάζει απ' το στόμα του αφρούς. Μα οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τίποτα και το λένε “καταρράχτη”. Γελούνε. “Τι ωραίο ποτάμι...!” λένε. Πότε θα καλυτερέψουνε οι άνθρωποι; Πότε θα γίνουνε λιγάκι πονετικοί για τους άλλους; Γιατί τώρα δεν είναι καθόλου
Μια Ουράνα είναι όλη η πόλη. Δε σ' αφήνει ούτε να πεθάνεις γλυκά. Μια ακαταστασία είναι αυτό που λένε πόλη. Ένας εδώ σκάβει λάκκους για πεθαμένους. Και πιο πέρα άλλος σκάβει λάκκους για κρεμμύδια. Πιο πάνω, σ' ένα αλώνι, παντρεύουν μια ντροπαλή και την κάνουν να σκύβει πολύ τα μάτια της. Ρίχνουν και τουφεκιές για να το μάθουν όλοι. Απ' την άκρη της πολιτείας περνάει η αμαξοστοιχία του μεσημεριού. Το τρένο κουδουνίζει ολάκερο, σαν κασόνι γιομάτο γυαλικά. Κάτι έμποροι φτύνουνε απ' το παράθυρο.
Γιατί είναι τόσο κακό σ' αυτόν τον κόσμο να πουλάς κουλούρια; Αυτό κανένας δεν του το εξήγησε.
“Η μουσική των νερών” λέει ο δάσκαλος. Δεν έχουν νερά οι μουσικές! Πεθαίνει η Σέβδω. Αυτό ξέρουμε. Και τα νερά κλαίνε, σαν μικρά αγγονάκια που δεν ξέρουνε γιατί κλαίνε- γι' αυτό και κλαίνε περισσότερο. “Μπάμπω... μόνο ένα λεμόνι μπόρεσα ν' αγοράσω... λέει το παιδί λυπημένο στη γριά. Δεν αγοράζουνε κουλούρια”. Η Σέβδω γυρεύει το λεμόνι, σαν το μωρό, το βυζί. Αχ... γιατί να πεθαίνει κανείς με τόσο φαρμάκι στη γλώσσα;... Το σκυλί πάλι περνά με το πένθος στο πόδι. Μήπως το 'χουνε για θελήματα στο νεκροταφείο;
Στο σπίτι της Σέβδως ανάψανε τη λάμπα. Η Ουράνα τα βάζει με το χάρο, που αργεί. Το παιδί χώνεται μες στα στρωσίδια και κλαίει. Μια καμπάνα χτυπάει σαν να πονά. Η Σέβδω δεν μπορεί να κάνει το σταυρό της και οδηγάει το χέρι της το παιδί. “Στο όνομα του Πατρός - του Υιού -και του Αγίου Πνεύματος - Αμήν”. Ύστερα το παιδί γαντζώνεται στο ρούχο της. “Δε θέλω, Σέβδω... της λέει. Μη! Δε θέλω να πεθάνεις!...” Η Σέβδω τον ακούει και παρακαλάει να την αφήσει “ν' αφουγκραστεί”. Μα η Ουράνα καβγαδίζει. Ολοένα καβγαδίζει με το Χάρο. Το σκυλάκι με το πένθος ξαναπερνά για τελευταία φορά απ' το γεφύρι. Τα μάτια του παιδιού ματώσανε. Ποιοι κάνανε τις Ουράνες; Και τους Χάρους; Και την απονιά; Ποιοι κάνανε την απονιά; Ο χάρος είναι κακόψυχος, αφού συμφωνάει με την Ουράνα. Κι είναι ψέματα πως τα ποτάμια τραγουδάνε. Τα ποτάμια είναι τα δάκρυα των βουνών. Κι είναι οι ψιχάλες απ' τα δάκρυα των ανθρώπων, που χάσανε τη χαρά τους. Τα μεσάνυχτα ήρθ' ο παπάς με το θυμιατό του.
-Τ' είν' αυτό; ρώτησε η Σέβδω και τινάχτηκε.
-Τίποτα, Σέβδω... Είναι η Θεία Μετάληψις.
- Λεμόνι θέλω! Δεν έχει το αγόρι άλλο λεμόνι; Δε θέλω μετάληψη!
- Είναι τα άχραντα Μυστήρια, Σέβδω... είπε ξανά ο παπάς.
- Θέλω λεμόνι! Πού είναι το παιδί, να μου δώκει λεμόνι; Αυτό θέλω. Το δικό σου στέλνει στον άλλο κόσμο. Δε θέλω!
Ο παπάς την κοινώνησε χωρίς άλλες κουβέντες, σκόρπισε λίγη δροσιά με το δεντρολίβανο κι έφυγε. Το παιδί γαντζώθηκε πάνω στα ρουφηγμένα στήθια της και έκλαιε σαν να το δέρναν. Την αυγή η Σέβδω κύλησε σιγά σιγά στον άλλο κόσμο• και πάγωσε. Το παιδί πήγε ξεσκούφωτο να κλάψει έξω. Ήθελε να κλάψει δυνατά. Να τινάξει τα χέρια του μες στο σκοτάδι. Γιατί τα 'καναν όλα τόσο άσκημα, τόσο άδικα, τόσο πικρά; Έψαξε με τα χέρια και βρήκε τα χόρτα του ποταμού. Ύστερα κάθισε με τα γόνατα. Έσκυψε στον παλιό του φίλο και προσπάθησε ν' ακούσει το τραγούδι του... Ήταν θολό, βαθύ, ίδιο με την ερημιά, ίδιο με το θάνατο. Και τότε κατάλαβε ότι αυτή ήταν η μουσική των νεκρών. Μια μουσική που βγάζουν τη νύχτα οι καλαμιές... Είναι τα τραγούδια που λένε τη νύχτα οι μητέρες στ' άρρωστα μωρά... οι φωνές που βγάζουν, μες στον άξενο κόσμο, τα ολομόναχα παιδάκια...
Η φωνή του καθηγητή σώπασε βουρκωμένη. Τα κορίτσια κλαίνε. Κλαίνε και τ' αγόρια. Μόνο οι “Πέρσες” κλοτσάνε, γιατί δεν ξέρουνε να κλάψουνε. Η Αγράμπελη είναι ένα μικρό λουλούδι που τρέμει στ' αεράκι. Το μικρό της σώμα έπλεε μες σ' ένα ζεστό σύννεφο, χωρίς χέρια, χωρίς πόδια. Αγράμπελη... ένα όνειρο φορτωμένο άνοιξη. Ο Μέλιος ονειρεύεται ολόρθος. Ονειρεύεται κεράσια, τραγούδια με ψιλές φωνές, βάρκες, που αρμενίζουν μες στα χρυσάφια. Ξαφνικά ξεσπούνε παντού χειροκροτήματα. Ο καθηγητής κρεμνά τα χέρια. Το κουδούνι χτύπησε. Αδειάζει σιγά, τελετουργικά, η αίθουσα.. Ο Σκαμβουράς πάει ως την πόρτα, κλειδώνεται από μέσα, και ξαναγυρνά στην έδρα του. Θέλει να μείνει μόνος, ολομόναχος...